آنچه در این مطلب می خوانید:
اخیرا، بحث «اسنپ بک» یا «مکانیسم ماشه» بارها در محافل سیاسی، حقوقی و رسانهای ایران مطرح شده است؛ بهویژه در شرایطی که تنشها درباره برنامه هستهای و تعامل ایران با جامعه بینالمللی شدت میگیرد. در چنین شرایطی، یکی از پیامدهای کمتر مورد بحث اما بشدت اثرگذار، مهاجرت شهروندانِ ایرانی است، مردمانی که به دلایل گوناگون، پیشبینیناپذیری آینده، نااطمینانی اقتصادی، فشارهای اجتماعی و محدودیتهای زندگی در کشور را به این گزینه مینگرند. در این نوشتار از مجله هزاره تلاش میکنیم با نگاهی نسبتاً عمیق، بفهمیم چگونه فعال شدن اسنپبک میتواند موج جدیدی از مهاجرت را بههمراه بیاورد، چه کسانی احتمالاً مهاجرت میکنند، و عواقب فعال شدن مکانیسم ماشه چیست.
مفهوم اسنپبک یا مکانیسم ماشه
پیش از آنکه سراغ مهاجرت برویم، باید درک درستی از «اسنپبک» داشته باشیم.
اصطلاح اسنپبک (Snapback) در متن برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، به روندی اشاره دارد که اگر یکی از طرفهای برجام ادعا کند طرف دیگر به تعهداتاش پایبند نیست، میتواند پس از طی مراحل حل اختلاف، تحریمهایی که پیشتر با برجام معلق شدهاند، دوباره بهطور خودکار بازگردانده شوند.
در سازوکار حقوقی برجام، اگر شکایت در کمیسیون مشترک حلنشده باقی بماند، پرونده به شورای امنیت ارجاع میشود و اگر در مهلت تعیینشده شورای امنیت نتواند تصمیمی برای ادامه تعلیق تحریمها اتخاذ کند، تحریمهای قبلی به حالت فعال بازمیگردند، بدون آنکه لازم باشد رأیگیری برای بازگشت تحریمها صورت بگیرد (به عبارت دیگر، «عدم تداوم تعلیق تحریمها» موضوع رأیگیری قرار میگیرد). به همین دلیل به این مکانیسم «بازگشت ناگهانی تحریمها» گفتهاند، چرا که تنها یک تصمیم نسبی در شورای امنیت میتواند مسیر بازگشت تحریمها را باز کند، درست مانند کشیدن ماشهٔ تفنگ.
این سازوکار در متن قطعنامهٔ ۲۲۳۱ آمده و برای همه کشورهای عضو برجام (ایران، کشورهای ۱+۵) پیشبینی شده است. اما در عمل، تفسیر حقوقی آن محل اختلاف است: برخی میگویند آمریکا به دلیل خروج از برجام دیگر عضوِ «طرفین» نیست و نمیتواند اسنپ بک را فعال کند. اروپا اما استدلال میکند که قطعنامه شورای امنیت همچنان اعتبار دارد و آمریکا میتواند در چارچوب آن اقدام کند.
در در چند روز اخیر، خبر فعال شدن این مکانیسم از سوی سه کشور اروپایی (انگلیس، فرانسه و آلمان) منتشر شد. گزارشهایی درباره آغاز روند ۳۰ روزه بازگرداندن تحریمها یا فعال کردن اسنپ بک علیه ایران منتشر شد. البته ایران پاسخهایی سیاسی، حقوقی و بعضاً تهدیدهای متقابل داده است، مانند تهدید خروج از پیمان NPT و توقف همکاری با آژانس بینالمللی انرژی اتمی.
بنابراین، زمینه احتمال بازگشت تحریمها به شکلی جدی در فضای ذهنی ایرانیان و فعالان سیاسی و اقتصادی قرار گرفته است.
مقاله پیشنهادی: مکانیزم ماشه شامل چه تحریمهایی میشود؟
چگونه فعال شدن اسنپبک ممکن است موج مهاجرت را دامن بزند
در شرایطی که اسنپ بک فعال شود و تحریمها بازگردند، فشار اقتصادی، مالی، سیاسی و اجتماعی بر عموم مردم و بهویژه گروههای آسیبپذیر افزایش مییابد. این فشاری است که در کنار سایر عوامل زمینهساز مهاجرت، ممکن است اثر نسبی قوی داشته باشد. در ادامه، به عواقب فعال شدن مکانیسم ماشه میپردازیم:
فشار اقتصادی و معیشتی
بازگشت تحریمهای شورای امنیت نه تنها به معنای بازگشت تحریمهای بینالمللی بر فعالیتهای هستهای و صنایع است، بلکه تحریمهای بانکی، مالی، فناوری، سوئیفت، محدودیت نقل و انتقالات پولی و تحریم شرکتها و افراد نیز به وضع قبل بازخواهد گشت.
این امر مستقیماً بر توان معیشتی مردم تأثیر میگذارد:
- کاهش صادرات نفت و درآمد ارزی کشور
- فشار به واردات کالاهای ضروری
- اختلال در زنجیره تأمین کالاهای صنعتی و مصرفی
- افزایش تورم، کاهش ارزش پول ملی
- تعطیلی یا ورشکستگی کسبوکارهای کوچک و متوسط
- بیکاری گستردهتر و کاهش فرصتهای شغلی
همه این عوامل موجب میشوند که گروههایی که توان مالی اندکی دارند، یا درآمدشان ناامن است، تصمیم بگیرند برای تأمین حداقلی زندگی خود، راه مهاجرت را پیش بگیرند.
بیثباتی اقتصادی و بحران آیندهپذیری
فعال شدن اسنپبک اغلب با شوک روانی همراه است: فعالان اقتصادی، سرمایهگذاران و عموم مردم با پیشبینی وضعیت دشوارتر به سمت رفتارهایی کنشی میروند (خرید ارز، طلا، خروج سرمایه، احتکار). در چنین وضعیتی، چشمانداز بلندمدت زندگی مبهم میشود و بسیاری احساس میکنند نمیتوانند در داخل کشور روی ثبات برنامهریزی کنند.
این ابهام، بهویژه برای نسلهای جوانتر که اغلب از آینده شغلی، زندگی و امنیت خود مطمئن نیستند، عامل پررنگی است. وقتی کسی نتواند چشمانداز روشنی برای آینده خود بببیند، تمایل به مهاجرت به کشورهایی با ثبات اقتصادی، حقوقی و اجتماعی بیشتر افزایش مییابد.
محدودیت دسترسی به خدمات مالی بینالمللی و فناوری
یکی دیگر از پیامدهای فعال شدن اسنپبک فشار بر مؤسسات مالی و بانکهای بینالمللی برای رعایت تحریمها است. این فشار ممکن است منجر به مسدودسازی حسابهای بانکی ایرانیان خارج، دشواری در انتقال پول و دشواری فعالیت در بازارهای بینالمللی شود.همچنین، در بستر تحریمها، دسترسی به فناوری (نرمافزارها، تجهیزات ارتباطی، خدمات اینترنتی) با محدودیت بیشتر روبهرو خواهد شد — عاملی که بسیاری از جوانان و فعالان کسبوکار را مستقیماً متأثر میکند.
فشار اجتماعی، سیاسی و حقوقی
در بُعد اجتماعی و سیاسی نیز فشار افزایش مییابد: وقتی اقتصاد تحت فشار است، نارضایتی عمومی، اعتراضات، کمبود کالا، گرانی، بیکاری و محدودیتهای اجتماعی ممکن است شدت یابد. برخی افراد ممکن است در معرض آزار یا فشار سیاسی قرار بگیرند، یا احساس کنند امکان بیان مخالفت و فعالیت اجتماعی کاهش یافته است.
همه این عوامل ممکن است افرادی را که نه لزوماً وضعیت اقتصادیشان شدیداً به خطر افتاده، اما حساس به آزادیها، امنیت و کیفیت زندگی هستند، وادارد به مهاجرت فکر کنند.
مقاله پیشنهادی: آیا مکانیسم ماشه بر صادرات نفت موثر است؟
انتخاب گروههایی که احتمال مهاجرت دارند
کدام افراد در شرایط فعال شدن اسنپبک احتمال بیشتری برای مهاجرت دارند؟
- تحصیلکردگان و فارغالتحصیلان دانشگاهی
- فعالان کسبوکارهای کوچک و متوسط
- کارمندان بخش خصوصی یا کسانی که قراردادشان غیرقطعی است
- اقشار جوانتر که فرصت شغلی داخلی پایدار ندارند
- کسانی که سرمایه یا توان مالی متوسط دارند تا هزینه مهاجرت را تأمین کنند
- هنرمندان، فعالان فرهنگی، رسانهای یا کسانی که حساسیت به فضای آزادی دارند
البته نباید تصور کنیم همه مهاجران از قشر مرفهاند؛ افراد متوسط نیز ممکن است در شرایط دشوار تصمیم به مهاجرت بگیرند، با صرف هزینهها و ریسکهای بزرگ.
عواقب مهاجرت گسترده برای ایران و کشورهای مقصد
اگر موج مهاجرت ناشی از فعال شدن اسنپبک شکل بگیرد، نتایج متعددی ممکن است پدید آید:
اثر بر نیروی انسانی و مغزها
یکی از بزرگترین آسیبها، «فرار مغزها» است. نخبگان، تحصیلکردگان و افراد خلاق ترجیح میدهند در کشورهای هدف با ثباتتر زندگی کنند. خروج این نیروها باعث کاهش توان نوآوری، کارآفرینی، تولید فکر و رقابتپذیری در کشور خواهد شد. در درازمدت، بازسازی زیرساختهای فناورانه و علمی دشوارتر میشود.
فشار به کشور میزبان و مهاجرپذیر
کشورهایی که مقصد مهاجران ایرانی باشند (چه در منطقه یوروپ، چه در کشورهای همسایه یا آمریکای شمالی) ممکن است با چالشهایی چون ادغام اجتماعی، اشتغال، فرهنگآموزی، خدمات اجتماعی و بُعد اقتصادی مواجه شوند. دولتهای میزبان باید ظرفیتهای خود را برای آموزش، بهداشت، اقامت و بازار کار تنظیم کنند.
اما از سوی دیگر، مهاجران ماهر میتوانند نیروی کار ارزشمندی باشند، سرمایه فرهنگی و اقتصادی وارد کنند و ارتباطات اقتصادی با ایران را حفظ کنند.
بازگشت مالی و رشد اقتصادی
از یکسو ایران ممکن است بخش بزرگی از نیروی انسانی خلاق خود را از دست بدهد، اما از سوی دیگر، مهاجرانی که به خارج رفتهاند ممکن است مبلغی پول به کشور بفرستند. این پولها میتواند به خانوادهها کمک زیادی کند و جریان ارز را به کشور وارد کند. اما اگر خروج گسترده باشد، اثرات مثبت آن غالباً نتواند جای خالی سرمایه انسانی را پر کند.
مقاله پیشنهادی: ۵ نکته مهم درباره تأثیر مکانیزم ماشه بر قیمت خودرو و تصمیمگیری برای خرید
تغییر ساختار اجتماعی و سیاسی
مهاجرت گسترده ممکن است با خود تغییرات نسلی و فرهنگی به کشور بیاورد؛ نسلی کمتر متعهد به ماندن، کمتر پیشبینی میشود که در آینده کشور مشارکت کند یا در انتخابات شرکت کند. این موضوع میتواند در بلندمدت به ضعف انسجام اجتماعی منجر شود.
همچنین، فشار بر دولت برای بهبود شرایط ممکن است افزایش یابد؛ دولتهایی که در مقابل خواستهای معیشتی مقاومت کنند، ممکن است با نارضایتی شدید مواجه شوند.
چاره و راهبرد مقابله
برای کاهش پیامدهای منفی مهاجرت در سایه فعال شدن اسنپبک، میتوان چند راهبرد را پیشنهاد کرد:
- تقویت امنیت اقتصادی و معیشتی: دولت باید پیش از آنکه فشارها شدید شوند، با سیاستهای حمایتی، تضمین اشتغال، کنترل تورم و کمک به کسبوکارهای کوچک پیشگیری کند.
- فرصتهای مشارکت و بازسازی اعتماد: ایجاد فضاهایی برای گفتوگو، اعتمادسازی، مشارکت مردمی و شفافیت میتواند از احساس ناامنی کاسته و میل مهاجرت را کاهش دهد.
- برنامهریزی میانمدت برای بازگشت نخبگان: سیاستهایی چون تسهیلات سرمایهگذاری، شرایط ویژه بازگشت برای کسانی که تحصیل کردهاند، و ایجاد اکوسیستم کارآفرینی میتواند مهاجرت معکوس را تسهیل کند.
- پاسخ دیپلماتیک فعال: از آنجا که فعال شدن اسنپ بک با فشار بینالمللی همراه است، ایران باید در عرصه دیپلماتیک فعال باشد، پیمانهای منطقهای را تقویت کند و تلاش کند در مذاکرات هستهای راهی برای کاهش آسیبها بیابد.
- تمرکز بر اقتصاد مقاومتی و بومیسازی: کاهش وابستگی به نفت و واردات، تقویت صنایع بومی، تحریک تولید داخل و ارتقاء فناوری داخلی میتواند کشور را کمتر آسیبپذیر کند.
جمعبندی
فعال شدن اسنپبک (مکانیسم ماشه) احتمالی است که نمیتوان آن را نادیده گرفت؛ این پدیده در صورت تحقق، فشارهای اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و روانی گستردهای بر زندگی مردم وارد خواهد کرد. یکی از نتایج بالقوه و بسیار مهم آن، تشدید مهاجرت از ایران به بیرون است—مهاجرتی که ممکن است به خروج نیروهای خلاق، کاهش امید به زندگی در داخل کشور و تغییر در ساختار اجتماعی منجر شود.
اما در عین حال، مهاجرت میتواند فرصتهایی نیز به همراه بیاورد (نظیر انتقال ارز، شبکههای بینالمللی، فشار برای اصلاح درون کشور). راه دشوار پیشرو در این است که چگونه با تدبیر داخلی و دیپلماسی بینالمللی، بتوان اثرات منفی را به حداقل رساند و زمینه را برای ثبات، مشارکت و امید دوباره در داخل کشور فراهم ساخت.
